In dit deel zal ik proberen aan de hand van citaten van sam van Deventer een beeld proberen te schetsen van het karakter, de mens, de moeder en de echtgenote die Helene Kröller-Müller was.
Sam van Deventer een goede vriend schreef veel met en over Helene, hier onder vindt u een aantal citaten van hem. Ik heb er voor gekozen om alleen hem te citeren omdat uit alles wat anderen over haar schrijven in grote lijnen hetzelfde beeld naar voren komt.

Over de periode in Rotterdam schreef Sam:

 “Kleine kinderen, veel gasten, de omgang met vrienden, de aanvankelijk betrekkelijk kleine behuizing, met als gevolg weinig personeel, – geen wonder, dat dit alles haar leven in beslag nam. Maar zij was jong, kerngezond, vitaal en stelde er eer in, dat alles kon en dan in perfectie.”
“Zij was een perfecte huisvrouw en een echtgenote, die geheel met haar man en de firma meeleefde.” 

Over haar paardrijden schreef hij:

 “Toen zij de smaak te pakken kreeg, heeft zij zich met ambitie en wilskracht aan de edele sport gewijd.”

“Zij kon tenslotte ieder paard rijden, het liefste paarden met veel temperament.”

Over haar relatie met personeel noteerde hij:

“Zij stond heel vroeg op, had gewoonlijk voor het ontbijt reeds een wandeling gemaakt en aanwijzingen voor de huishouding gegeven.”

“Zij voelde het als haar plicht het middelpunt van de familie, de rustende pool te zijn en verlangde, dat het gehele apparaat perfect en geruisloos draaide. Zij had de zeldzame gave goed personeel te kiezen en te behouden, eiste veel, zorgde goed voor haar ondergeschikten, was nooit intiem.”

 “Zij stelde hoge eisen aan haar medewerkers, de hoogste aan zichzelve.”

Over haar karakter vertelde hij het volgende:

“Zij was ernstig, plichtbewust en had met innerlijke moeilijkheden te kampen.” “Zij leefde stroef en kon moeilijk zorgen van zich afzetten.”

 “Zij miste het luchtige van hem, (Anton, haar man) spotte nooit, bleef ernstig. Men kwam onder de indruk van haar edel gemoed, men voelde de heilige vlam, welke in haar leefde, het sterke idealisme, het plichtsgevoel, dat haar iets van belang wilde doen opbouwen. Die wil was onverzettelijk, volkomen gaaf en zuiver.”

 “Bij haar was nooit sprake van nukken of grillen van een rijke vrouw; toen zij zich eenmaal bewust was geworden van haar levenstaak, ging zij onpersoonlijk te werk en diende haar roeping. Zij was kritisch voor zichzelve en anderen, maar de drijfveren waren het best mogelijke te bereiken. Concessies op dat gebied aanvaarde zij niet, consequent en vasthoudend, niet bereid tot enig compromis.”

“Zij was een buitengewoon hoogstaande vrouw. Die het leven als een plicht beschouwde, waarover men rekening en verantwoording schuldig is. Zij wilde de cultuur dienen en verder helpen dragen, bezield met de kracht een monument te scheppen voor het nageslacht. Zij was bereid ieder offer te brengen om haar doel te verwezenlijken.”

“Zij wijdde zich geheel aan haar levenstaak, leefde teruggetrokken, sober en was wars van publiciteit en officieel vertoon.”

 “Een onbuigzaam, onverzettelijk karakter, een warm, trouw hart voor hen, die zij liefhad en haar begrepen. Diep, diep ernstig.”

 Over de samenwerking met Berlage meldde hij:

 “In nauwe samenwerking met Berlage ontstaat de plattegrond (van het jachthuis), zij heeft haar wensen, wat de indeling betreft, de aesthetische uitwerking laat zij als altijd geheel aan hem over.’

Over haar gezondheid in 1924 schrijft hij:

 “Met mevrouw Kröllers gezondheid gaat het niet goed. De diagnose van de dokter is neurose. Wanneer men de die lange brieven van haar leest, waarin haar leven zich afspiegelt, dan komt men tot de slotsom, dat haar lichaam en haar zenuwen op den duur dat geweldig intensieve leven met al zijn beroeringen, emoties en beslommeringen niet konden uithouden.”

Over haar verzamelingen de betrokkenheid van Bremmer zegt hij het volgende:

“Uit haar brieven, voordrachten en het reeds geciteerde boek blijkt haar diep inzicht in de kunst duidelijk. Zij had de kennis en de kunde verworven, eigen wegen te gaan. Dat zij Bremmer (haar leraar en kunstkenner) toch steeds is blijven raadplegen, siert haar en bewijst, hoe ernstig zij haar taak opvatte. De systematische opbouw van de verzameling was haar werk. Zij is steeds de stuwende kracht geweest, onbaatzuchtig, wars van iedere ijdelheid. Doordrongen van haar missie, met diepe eerbied voor de scheppende kunstenaar.”

Conclusie:

Wat op valt is dat Sam van Deventer weinig zegt over Helene als moeder en haar contacten met haar kinderen. Natuurlijk kwam hij pas in het leven van Helene toen de kinderen al wat ouder waren, maar kennelijk was dit een te pijnlijk deel van de geschiedenis. Het is wel bekend dat drie van de vier kinderen weinig begrip konden opbrengen voor de gemeenschapswens van hun ouders. Alleen zoon Bob had er begrip voor en het valt op dat hij ook als enigste van haar kinderen aanwezig was bij haar begrafenis daags na haar overlijden op 4 december 1939.
Uit de woorden van Sam blijkt ook dat Helene en Anton tegengestelde karakters hadden: hij met veel humor en plezier in het leven, zij altijd serieus en ernstig. Maar tegengestelden trekken elkaar aan en dat lijkt ook voor Helene en Anton te hebben gegolden. Uit niets is mij gebleken dat hun huwelijk niet goed zou zijn geweest.
Het beeld dat Sam over Helene’s karakter schetst is duidelijk en ik heb er weinig aan toe te voegen. Helene zal niet altijd een gezellig en aardig mens zijn geweest voor de mensen in haar directe omgeving, altijd ernstig, serieus en veeleisend en niet scheutig met complimentjes (volgens de tuin hulp Teun Harmsen). De keerzijde en het mooie van haar karakter is wel dat we waarschijnlijk juist dankzij dat karakter nu dagelijks kunnen genieten van alles dat zij tot stand heeft gebracht.